IPN: wojna III Rzeszy z ZSRS była konfliktem zbrodniczych państw totalitarnych. 80 lat temu, 22 czerwca 1941 r., Rzesza Niemiecka rozpoczęła wojnę przeciw Związkowi Sowieckiemu i był to początek konfliktu zbrodniczych państw totalitarnych – przypomina IPN.

III Rzesza napadła na II Rzeczpospolitą, a Królestwo Węgier, mając nadzieję na rewizję postanowień traktu w Trianon z roku 1920, wchodziło w coraz ściślejszy sojusz z Rzeszą, zaś po ataku na Jugosławię w 1941 r. już z całą mocą zaangażowane było w wojnę po stronie Hitlera. Sierpień 1939 r. upłynął w relacjach prasy węgierskiej pod znakiem żądań Hitlera wysuwanych wobec II RP, na czele ze sporem o Wolne Miasto Gdańsk. Konflikt między polskimi władzami a Senatem Gdańska gazeta „Ellenzek” nazwała kwestią dyplomacji. Przyjaźń wbrew sojuszom Jednak dwa przyjazne sobie kraje nie tylko nie pozostawały w stanie wojny, ale Węgrzy udzielili schronienia tysiącom polskich uchodźców cywilnych i wojskowych. Ponadto – w związku z coraz szerzej prowadzoną przez rząd węgierski tzw. polityką balansowania (szukanie porozumienia z aliantami mimo trwania sojuszu z III Rzeszą) – wzrastała rola relacji Budapesztu ze strukturami konspiracyjnymi Polskiego Państwa Podziemnego i rządem polskim na uchodźstwie, który pełnił rolę pośrednika w kontaktach Węgrów z aliantami. W związku z tym, że w 1939 r. coraz bardziej realna stawała się napaść Hitlera na II RP, rząd węgierski jeszcze przed wybuchem wojny jasno stawiał przed Berlinem sprawę: w sytuacji konfliktu zbrojnego niemiecko-polskiego, Węgry zamierzają mieć wolną rękę i nie poprą agresji Hitlera. Minister Spraw Zagranicznych Węgier w latach 1938-1941 István Csáky oświadczył: „Węgry w żadnym wypadku nie chwycą za broń przeciwko Polsce”1. Wkrótce Węgrzy odmówili wojskom niemieckim przekroczenia granicy węgiersko-polskiej celem zaatakowania w ten sposób Polski od południa. Warto przyjrzeć się, jakie informacje o narastającym konflikcie niemiecko-polskim, coraz bardziej stanowczych żądaniach Hitlera i wreszcie ataku III Rzeszy (a zaraz potem Stalina) na Polskę były przekazywane społeczeństwu węgierskiemu w ówczesnej prasie Królestwa Węgier. István Csáky (z prawej), przyszły (od grudnia 1938 r. do śmierci, tj. do stycznia 1941 r.) minister spraw zagranicznych Królestwa Węgier, udziela wywiadu redaktorowi IKC Henrykowi Lińskiemu podczas swojej wizyty w Polsce (jako dyrektora gabinetu szefa dyplomacji Węgier); październik 1938. Ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego Wobec kryzysu na linii Berlin-Warszawa Wojenne wydarzenia września 1939 roku były szeroko relacjonowane przez prasę nad Dunajem. Niektóre gazety – jak konserwatywny „Magyar Nemzet” – prowadziły specjalne rubryki poświęcone wydarzeniom związanym z Polską. Publikowano szerokie relacje z polskiego ośrodka informacyjnego o tym, jak Polacy postrzegają zaostrzenie kursu przez Hitlera i jakie podejmują działania wobec przygotowań czynionych na Słowacji. Budapeszt zastanawiał się, jak zdecydowana będzie reakcja Polski2. Sierpień 1939 r. upłynął w relacjach prasy węgierskiej pod znakiem żądań Hitlera wysuwanych wobec II Rzeczypospolitej, na czele ze sporem o Wolne Miasto Gdańsk. Konflikt między polskimi władzami a Senatem Gdańska gazeta „Ellenzek” nazwała kwestią dyplomacji3. Jednocześnie przedstawiano całe spektrum złożoności istoty sporu o to miasto, podkreślając antypolską postawę namiestnika Hitlera w Gdańsku – gauleitera Forstera. Część periodyków sprzyjających Rzeszy, przedstawiała problem Gdańska z perspektywy Berlina, w swej retoryce obwiniając polski rząd o podsycanie konfliktu wokół miasta. W większości dzienników starano się ukazać jednak zróżnicowanie stanowisko wszystkich zainteresowanych stron. Jedna z najpoczytniejszych gazet na Węgrzech „Magyar Nemzet” pisała w sierpniu o przekształceniu się gdańskiej policji politycznej w oddzielną niepodległą od zwykłej policji jednostkę – Danziger Gestapo celem dostosowania się do aktualnej sytuacji4. Prasa węgierska informowała też o zbliżeniu na linii Berlin-Rzym w sierpniu 1939 r, co odczytano jako międzynarodową sensację5. Wybuchła niemiecko-polska wojna! W rubrykach „najnowsze” dodawanych po zamknięciu głównego numeru 1. września 1939 r. informowano o naruszeniu granicy niemiecko-polskiej przez wojska Hitlera w kilku miejscach i prowadzeniu nalotów na polskie miasta6. Tytuły wydań z 2. września 1939 r. nie pozostawiał złudzeń: Wybuchła niemiecko-polska wojna!7. W raporcie Węgierskiej Agencji Informacyjnej (MTI) zamieszczano noty Polskiej Agencji Telegraficznej: „O świcie 1. września wojska Rzeszy przekroczyły granicę Polski (…) zaatakowały polski garnizon Westerplatte w Gdańsku, który odparł atak. Samoloty niemieckie dokonały kilku nalotów na Kraków i miasta Górnego Śląska (…)”8. Na Wegrzech, podobnie jak w prasie na całym świecie, początek września upłynął nie tylko na bieżących relacjach z pola walki, ale również na zastanawianiu się, czy roszczenia Hitlera i napaść na Polskę przerodzą się w wojnę europejską, a może nawet zbrojny konflikt światowy. Zamieszczono także w tym dniu w prasie odezwę premiera Telekiego Do narodu węgierskiego! ogłaszającą wprowadzenie stanu wyjątkowego w państwie w związku z sytuacją w Europie. Premier Węgier informował, iż rząd węgierski podjął specjalne kroki takie jak: powszechna mobilizacja, reglamentacja cen, ograniczenie praw do gromadzenia się i co ważne – cenzura prasy. Co ważne, MTI w swoich doniesieniach podkreślała, że Polska nie jest stroną atakującą9. W pierwszych wrześniowych numerach gazet nad Dunajem informowano również o reakcji mocarstw na napaść Rzeszy na Polskę, które według węgierskich dzienników mogą zdecydować o szybkim doprowadzeniu do pokoju albo przerodzeniu się sytuacji w światowy konflikt zbrojny. Już w drugiej dekadzie sierpnia w węgierskich gazetach pojawiały się nagłówki rozważające dalsze losy Europy i świata: Pokój czy wojna?10. „Kecsekeméti Ellenőr” bardzo trafnie opisywała nastroje i obawy społeczeństwa polskiego, które wciąż liczyło, że może Hitler się opamięta: „ludzie nie mogą porzucić nadziei, która wciąż świeci na niebie w postaci różnych opcji pokojowych”11. Większość gazet przedstawiła propozycje 16 punktów Hitlera z roszczeniami wobec Pomorza i mniejszości niemieckiej w Polsce. Podawano również treść polskiej odezwy z końca sierpnia 1939 r. jako odpowiedź na agresywną politykę i rewizjonistyczną propagandę niemiecką, podkreślając, że stwarza to bezpośrednie zagrożenie dla granic i suwerenności II RP12. Grupa oficerów Wojska Polskiego internowanych po wojnie obronnej 1939 r. w obozie w Ujedörek-puszta (Węgry), luty 1940 r. Od lewej: kpt. Kelemam (węgierski komendant obozu), ks. mgr Żelechowski, kpt. Antoni Bardecki, por. dr Faliszewski, por. Poertygor (?), ppor. Nowarycz (?), Lorenz, ppor. Haydnik, ppor. Czesław Cichoszewski, Asc (Węgier). Odbitka przekazana przez Wandę Cichoszewską z Nowego Sącza, w czasie wojny nauczycielkę w szkole dla uchodźców polskich w Kadarkut (Węgry). Fot. z zasobu IPN Podobnie jak w prasie na całym świecie początek września upłynął nie tylko na bieżących relacjach z pola walki, ale również na zastanawianiu się, czy roszczenia Hitlera i napaść na Polskę przerodzą się w wojnę europejską, a może nawet zbrojny konflikt światowy. Dużo miejsca poświęcono zawarciu paktu Ribbentrop-Mołotow. Węgierska prasa nie spekulowała nad jego znaczeniem, raczej podkreślała oficjalną retorykę paktu o nieagresji tych dwóch państw. Z działań na froncie gazety węgierskie podawały, że „zajęcie Częstochowy było pierwszym wielkim sukcesem militarnym Niemiec”, jednocześnie z nadzieją zaznaczając, że Westerplatte jest jeszcze w polskich rękach13. Doniesienia angielskiego korespondenta MTI z 6. września 1939 r. przedstawiały sytuację polskiego żołnierza jako „bardzo niepokojącą, ale jeszcze nie rozpaczliwą” 14. Pod datą 7 września 1939 w artykule w „Magyar Elet” pt. Ludność ucieka z Warszawy15, w podtytule Węgrzy mogli przeczytać o opuszczaniu bombardowanej Warszawy przez część mieszkańców i rząd, który wyruszył w kierunku Lublina. Obrona Warszawy stanowi ważny punkt w doniesieniach prasowych znad Dunaju. Uznawana za ważne centrum oporu, od którego zdobycia mogą zależeć dalsze kroki militarne Rzeszy i napadniętej Polski. W „Kecskeméti Ellenőr” czytamy pod datą 12. września: „(…) wojna zaczyna przybierać teraz naprawdę poważny obrót. W piątek oficjalny raport głosił, że do Warszawy wkroczyły niemieckie oddziały zmechanizowane. Nie oznacza to jednak od razu okupacji ogromnej stolicy Polski. Warszawa położona jest na tak rozległym obszarze, że jej podbój nie jest możliwy w krótkim czasie. Ponadto polskie dowództwo wojskowe wezwało do oporu ludność cywilną, która natychmiast zaczęła kopać okopy” 16. Opisując zmagania militarne wojska polskiego z niemieckim najeźdźcą węgierska agencja informacyjna, nie kierując się propagandą niemiecką, zauważała skąd wynikają takie straty wojska polskiego: „Strata armii niemieckiej dzięki nowoczesnemu uzbrojeniu i nowoczesnemu wyszkoleniu jest stosunkowo niewielka w porównaniu do strat poniesionych przez Polaków”17. Wielokrotnie zaznaczano w tekstach bohaterską walkę polskich żołnierzy. W pierwszej dekadzie września informowano też o obronie przez Polaków Gdańska i Gdyni, a także o potrójnym uderzeniu Niemiec na Polskę i niszczeniu przez niemieckie lotnictwo infrastruktury transportu polskiego. Dużo miejsca prasa węgierska poświęciły także obronie Lwowa. Pál Teleki, dwukrotny węgierski premier (1920 - 1921; 1939 - 1941), przyjaciel Polski. Ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego Wielokrotnie zaznaczano w tekstach bohaterską walkę polskich żołnierzy. W pierwszej dekadzie września informowano o obronie przez Polaków Gdańska i Gdyni oraz potrójnym uderzeniu Niemiec na Polskę i niszczeniu przez niemieckie lotnictwo infrastruktury transportu polskiego. Dużo miejsca prasa węgierska poświęciła także obronie Lwowa. …armia sowiecka najechała Polskę Wieczorne wydania z 17. września 1939 r. oraz z dnia następnego żywiołowo informowały o przekroczeniu polskiej granicy przez oddziały Armii Czerwonej (nagłówki W niedzielę o świcie armia sowiecka najechała Polskę18), a także postawie ambasadora RP w Moskwie Grzybowskiego, zarówno powołując się na światowe agencje prasowe, jak i swoje własne raporty. Węgierska MTI donosiła o podjęciu walki przez polskie oddziały w związku z agresją ZSRS. W oparciu o niemiecką propagandę wskazywano, iż działania sowieckie miałyby wyzwolić Polskę, która i tak – na skutek nieudolności polskiego rządu – już nie istniała. W związku z ważną dla Węgrów postawą sąsiadów, często odnoszono się do zachowania Rumunii i piętnowano ją za nieudzielanie Polsce pomocy militarnej19. Pesymistyczne i realistyczne były relacje regionalnej gazety „Kecskemét és Vidéke”: „Tragedia w Polsce dobiega końca. Zagorzałe walki na polskiej równinie trwają od dwóch tygodni, wojna polsko-niemiecka od dwóch tygodni, a upadek Polski jest spodziewany w każdym momencie. Kulminacją losów Polaków było przekroczenie granicy Polski przez wojska sowieckie o 3 nad ranem w niedzielę i najechanie wschodniej części Polski w celu ochrony mniejszości ukraińskiej i białoruskiej”20. Ciekawe są artykuły dementujące doniesienia zagranicznych mediów o przekroczeniu przez wojska węgierskie granicy polskiej zaznaczając, że Węgry nie dokonają na terytorium Polski Węgry żadnej militarnej interwencji, gdyż taki jest „ścisły rozkaz rządu węgierskiego”21. Na zakończenie kampanii w Polsce Początek trzeciej dekady września to w węgierskiej prasie informacje o ucieczce rządu polskiego do Rumunii i stawianiu przez władze rumuńskie żądań wobec polskiego rządu i finalnie jego osadzenia we Francji. Wydanie ukazującej się co tydzień w poniedziałek gazety „Hetfö” z 25. września 1939 r. opatrzone było tytułem Na zakończenie kampanii w Polsce podsumowując miesięczną walkę i przejmowanie terytorium przez Wehrmacht. MTI z Berlina zaznaczało w dn. 24. września 1939 r., że „Polska nie ma już jednej głównej linii bojowej (…) w przeciągu minionych ośmiu dni zdecydowały się losy kampanii i wojska polskiego"22. Pierwsze październikowe wydanie odnosiło się ze zdziwieniem do decyzji o ustąpieniu ze stanowiska Prezydenta RP Ignacego Mościckiego, co wywołało również – jak podaje MTI z Paryża – zaskoczenie w Rumunii23. Październikowe wydania gazet donosiły o zaprzysiężeniu we Francji nowego prezydenta RP – Raczkiewicza. Szeroka relacja z uroczystości w Kościele Polskim w Paryżu głosiła, że zebrani „złożyli przysięgę wierności nowemu Prezydentowi Rzeczypospolitej i przysięgli wskrzeszenie Polski”24. Gazeta „Függetlenség” na stronie tytułowej z dnia r. pisała o bohaterskich obrońcach Helu, którzy przez wiele dni walczyli o jego utrzymanie, ale finalnie „odłożyli broń” i że „wraz z kapitulacją Półwyspu Hel obalono także ostatni polski bastion” a „wojska niemieckie wkroczyły do Warszawy” 25. Węgierskie gazety podkreślały, że teraz losy państwa i społeczeństwa polskiego przeszły w ręce Hitlera i Stalina. 1 W. Felczak, A. Fischinger, Polska – Węgry. Tysiąc lat przyjaźni, Budapeszt–Warszawa 1979, s. 71. 2 Hivatalos jelentések a lengyel mozgósításról, „Magyar Nemzet” r., nr 198, s. 3. 3 A danzigi szenátus békülékrny hangon válaszolt a lengyel kormány jegyzekre, „Ellenzek” r., nr 180, s. 1. 4 Megalakult a danzigi Gestapo, „Magyar Nemzet” r., nr 193, s. 4. 5 Zob. „HITLER ÉS MUSSOLINI TALÁLKOZIK!”, „Hetfö Reggel” nr 32, s. 1. 6 „Kecskeméti Ellenőr nr 198, r., nr s. 4. 7 Kitört a német-lengyel háború!, „Kecskeméti Ellenőr” nr 198, s. 1. 8 „Magyar Élet” nr 160, s. 2. 9 Bombák robbanása közben ülésezett a lengyel parlament, „Magyar Élet” r., nr 161, s. 2. 10 Béke vagy háború?, „Magyar Élet” nr 149, s. 1. 11 „Kecskeméti Ellenőr” nr 197, s. 1. 12 „Ellenzek” r., nr 200, s. 1. 13 „Kecskeméti Ellenőr” nr 199, s. 1. 14A Times jelenti: A lengyel haderő helyzete tarthatatlan, „Magyar Élet” nr 164, s. 15 Varsóból menekül a lakosság, „Magyar Élet” r., nr 164, s. 1. 16 Varsóból a lengyel lakosság kiűzte a gépesített német csapatokat, „Kecskeméti Ellenőr” nr 205, s. 1. 17 „Magyarság” nr 84. 18 A Szovjet vasárnap hajnalban behatolt Lengyelországba, „Kecskemét és Vidéke” nr 38, s. 1. 19 Zob. „Esti Ujság” nr 213, s. 3. 20 A Szovjet vasárnap hajnalban behatolt Lengyelországba, „Kecskemét és Vidéke” nr 38, s. 1. 21 Magyar csapatok nem lépték át a lengyel határt, „Magyar Élet” r. nr 177, s. 5. 22 „Hetfö” nr 39, s. 3. 23 Romániában meglepetést keltett Moscicki lemondása, „Hetfö” nr 40, s. 3. 24 „Hetfö Reggel” nr 39, s. 2. 25 „Függetlenség” nr 225.

III Rzesza zawarła porozumienie z ZSRR formalnie dotyczące paktu o nieagresji, w rzeczywistości zawierające tajny protokół dotyczący podziału Europy Środkowej i Wschodniej między oba państwa (tzw. pakt Ribbentrop - Mołotow).1 września 1939 r. wojska Trzeciej Rzeszy zaatakowały Polskę.

22 czerwca 1941 r. o godz. rano około trzymilionowa armia niemiecka dokonała inwazji na Związek Sowiecki. Pomimo podpisania przez oba totalitarne państwa paktu o nieagresji 23 sierpnia 1939 r. (pakt Ribbentrop-Mołotow) oraz traktatu o granicach i przyjaźni 28 września 1939 r., sankcjonującego zdobycze terytorialne w podbitej i okupowanej Polsce, Wehrmacht czynił przygotowania do dalszej inwazji na wschód już od końca 1940 r. W dyrektywie „Barbarossa” z 18 grudnia 1940 r. Adolf Hitler zakładał podbicie ZSRS przed zimą 1941 r., przy zastosowaniu odnoszącej spektakularne sukcesy na froncie zachodnim strategii blitzkriegu (błyskawicznym uderzeniu przeciwnika z powietrza, morza i lądu)1. Zmieść komunizm, zyskać przestrzeń życiową Przywódca III Rzeszy uważał komunizm, który utożsamiał z Żydami (podobnie zresztą jak kapitalizm), za egzystencjalne zagrożenie, co wyraził już na kartach Mein Kampf. Planowana wojna z ZSRS daleko wykraczała poza konflikt stricte militarny – stanowić miała śmiertelny pojedynek dwóch wrogich światopoglądów zakładających wzajemną anihilację. Z tej racji w dokumentach i propagandzie często stosowany był termin Vernichtungskrieg (wojna na wyniszczenie). Hitler mówił o tym wprost w instrukcji dla szefa sztabu w Naczelnym Dowództwie Wehrmachtu gen. Alfreda Jodla w marcu 1941 r.: „Ta nadchodząca kampania jest czymś więcej niż potyczką zbrojną, prowadzi do starcia między dwoma światopoglądami (Weltanschauungen). […] Inteligencja żydowsko-bolszewicka, podobnie jak poprzedni «dręczyciele» ludu, musi zostać wymazana z powierzchni ziemi”2. Zalecał zimną bezwzględność, całkowite wyzbycie się „staromodnego” humanitaryzmu: „Musimy zerwać z żołnierskim koleżeństwem. Komunista nie jest i nigdy nie będzie naszym sojusznikiem. To wojna na wyniszczenie”3. W Mein Kampf Hitler zawarł też koncepcję, zgodnie z którą żyzne, bogate w surowce mineralne ziemie w europejskiej części ZSRS – Ukraina, Białoruś, kraje nadbałtyckie – stanowią „przestrzeń życiową” (Lebensraum) dla Rzeszy. To od nich zależeć miało przetrwanie i przyszły dobrobyt niemieckiego imperium. Po wojnie ziemie te miały stać się miejscem osiedlania się niemieckich kolonistów. Niemieckie wojska przekraczające granicę z ZSRS podczas operacji „Barbarossa“, czerwiec 1941 r. Fot. Bezkarność i indoktrynacja Praktyczną bezkarność żołnierzom niemieckim zapewnił tzw. Gerichtsbarkeit Barbarossa (rozkaz o „jurysdykcji Barbarossa”) z 13 maja 1941 r. Zakładał wyjęcie okupowanych ziem spod prawa międzynarodowego i odpowiedzialność zbiorową za jakąkolwiek próbę oporu. Oficerowie upoważnieni zostali do wykonywania egzekucji bez wyroku sądu na podejrzanych o wrogi stosunek do Niemców. Żołnierzy, którzy popełnili zbrodnie na ludności ZSRS i jeńcach wojennych, zwalniano z odpowiedzialności karnej. Uzupełnienie stanowił niesławny Kommissarbefehl (rozkaz o komisarzach) wydany 6 czerwca 1941 r. w imieniu Hitlera przez feldmarszałka Rzeszy, szefa Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu gen. Wilhelma Keitla. Zobowiązywał do niezwłocznego rozstrzeliwania wziętych do niewoli sowieckich komisarzy politycznych (Hitler uważał ich za głównych propagatorów komunizmu/judeobolszewizmu). Ustawodawcy mieli świadomość nielegalnego charakteru tych rozkazów. Stanowiło to jedną z podstaw oskarżenia o zbrodnie wojenne (i nie tylko) oraz do zdecydowania o karze śmierci dla Jodla i Keitla w procesie przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze. Kolejne narzędzie kształtowania bezwzględnej postawy stanowiła indoktrynacja, której poddawano żołnierzy wyruszających na front. Byli przekonani o absolutnej wyższości aryjskiej „rasy panów” (Herrenvolk) nad barbarzyńskimi ludami słowiańskimi, stojącymi na tak samo niskim poziomie cywilizacyjnym, jak gęsto zamieszkujący tereny wschodnie Żydzi – obie te grupy zaliczano do „podludzi” (Untermenschen). Znajduje to potwierdzenie w listach do rodzin i bliskich. W jednym z nich pod datą 28 czerwca 1941 r. sierż. Karl Fuchs, czołgista 7. Dywizji Pancernej, dzielił się entuzjazmem z pierwszych dni wojny: „Jak do tej pory wszystkie nasze oddziały sporo osiągnęły. To samo dotyczy naszych maszyn i czołgów. Lecz mimo to musimy pokazać tym bolszewikom, kto tu rządzi! Walczą jak najemnicy, nie jak żołnierze, bez względu na to, czy na linii frontu znajdują się mężczyźni, kobiety czy dzieci. Wszyscy nie lepsi niż banda łajdaków”4. W liście z 15 sierpnia 1941 r., pisząc do żony, Fuchs podkreślał różnice między Rosją a Heimatem: „Jak wielki jest kontrast między ziemią rosyjską a naszą ojczyzną! Tutejsi ludzie nie mogą ci nic dać, gdyż niczego nie posiadają. Czasem czujemy się samotni w tej rozległej krainie. Powinnaś usłyszeć, jak żarliwie śpiewamy nasze proste pieśni ludowe z nadzieją, że dotrą do naszych domów”5. Minister propagandy III Rzeszy Joseph Goebbels zadbał też, by właściwe wyobrażenie o Wschodzie mieli Niemcy w kraju. Służyła temu pokazywana w największych miastach wystawa Das Sowjet-Paradies (Sowiecki raj) ukazująca nędzę i deprawację żydowsko-bolszewickiego życia w ZSRS. Określanie inwazji na ZSRS mianem „wojny prewencyjnej” (Präventivkrieg) należy uznać za jeszcze jeden zabieg propagandowy. O ile nie miał on racji bytu w sensie taktyczno-wojskowym – Sowieci nie zamierzali zaatakować Niemiec co najmniej przez pewien czas po 1939 r. – zawierał drugie dno w sensie metaforycznym. Atakując i obezwładniając zawczasu siedlisko światowego komunizmu, III Rzesza mogła uchodzić za wybawcę ludzkości. Goebbels pisze o tym w swym dzienniku pod datą 16 czerwca 1941 r.: „Moskwa chce się trzymać z dala od wojny, aż Europa się zmęczy i wykrwawi. Wtedy Stalin chciałby przystąpić do akcji, aby bolszewizować Europę i zaprowadzić swoje rządy”6. Na patrona ataku na ZSRS wybrany został cesarz Fryderyk I Barbarossa, który w XII w. bronił Europy przed „Saracenami”. Sowieccy jeńcy wojenni prowadzeni do niemieckiej niewoli, 1941 r. Fot. Archiwum Akt Nowych, Kolekcja zdjęć z drugiej wojny światowej dr. Marka Tuszyńskiego Koszmarna cena wojny Gigantyczny rozmiar rzuconych sił i przewidywany niedługi czas kampanii wiązały się z przyjęciem odmiennej strategii zaopatrzenia wojska – sztab generalny w Berlinie uznał, że żołnierze powinni wyżywić się tym, co zastaną na miejscu. Niemieccy planiści cynicznie założyli śmierć ok. 30 mln ludzi. Pozostać miała garstka ocaleńców z elementarnym wykształceniem, zaprzęgniętych do ciężkiej pracy na rzecz Herrenvolk. „To, że zniszczeniu ulegnie kraj, z całą jego tkanką państwową, społeczną i kulturalną, nie miało żadnego znaczenia”7 – zauważał Jörg Morré, dyrektor Muzeum Niemiecko-Rosyjskiego w Berlin-Karlhorst. Korzystając z elementu zaskoczenia, Niemcy czynili w pierwszych miesiącach szybkie postępy. Po spektakularnych sukcesach operacja „Barbarossa” załamała się w grudniu 1941 r. pod murami stolicy. Wiosną 1942 r. rozpoczęła się kolejna ofensywa (operacja „Fall Blau”). Jej celem było zajęcie pól naftowych na Kaukazie. We wrześniu 1942 r., po dojściu do przedmieść Stalingradu, obszar pod niemiecką kontrolą osiągnął szczytowy rozmiar. Punkt kulminacyjny stanowiła bitwa pod Stalingradem (23 sierpnia 1942 – 2 lutego 1943 r.), zakończona okupionym wielkimi stratami zwycięstwem Armii Czerwonej. Od tego momentu siły niemieckie były w ciągłym odwrocie. Powrót ludności do zniszczonego i okupowanego przez Niemców Smoleńska, sierpień 1941 r. Fot. NAC Straty ludzkie, które pociągnęła za sobą zapoczątkowana operacją „Barbarossa” wojna na wyniszczenie, trudno objąć wyobraźnią. Po stronie ZSRS do maja 1945 r. w efekcie walk, zbiorowych egzekucji, wyniszczającego głodu, zimna, pracy ponad siły i innych okoliczności życie straciło blisko 27 mln ludzi, z czego 15–16 mln to ofiary cywilne. Zginęło 8,4 mln żołnierzy Armii Czerwonej, ok. 5,6 mln dostało się do niewoli. Około 3,3 mln jeńców sowieckich nie przeżyło wojny (3 września 1941 r. w Auschwitz to właśnie na nich przeprowadzono pierwszy eksperyment z cyklonem B – miało w nim zginąć ok. 600 osób). Ponadto ok. 10 tys. osób padło ofiarą wspomnianego Kommissarbefehl8. Odpowiedzialność za monstrualne straty ponosi też Józef Stalin. Popularna teza głosi, że nie przyjmował do wiadomości scenariusza wojny z Niemcami i ignorował raporty wywiadu. Historyczka z Uniwersytetu Viadrina, Claudia Weber, jest innego zdania9. W jej przekonaniu Stalin przyjął obarczoną wysokim ryzykiem strategię, zgodnie z którą gotów był wpuścić Niemców w głąb ZSRS i występować w roli obrońcy ojczyzny. Gdy zagrożona jest egzystencja państwa, to nacjonalizm, a nie ideologia komunistyczna, stanowi główny punkt odniesienia, ruch ten umożliwił mu konsolidację władzy. Nie mniej istotny był fakt, że rękami Hitlera zdziesiątkowana została nieprzychylna mu wewnętrzna opozycja na Białorusi i Ukrainie. Połowa niemieckich żołnierzy walczących na wszystkich frontach wojny poniosła śmierć w ZSRS – 2,7 mln. Do końca 1941 r. poległo 200 tys., a 620 tys. zostało rannych. Niemcy nie byli właściwie wyposażeni na wypadek działań zimą. Temperatury sięgające niekiedy poniżej 50 stopni Celsjusza powodowały takie samo spustoszenie co kule partyzantów. Nie docenili też nadzwyczajnej determinacji mieszkańców ZSRS w obronie ojczyzny. W sowieckiej, a później rosyjskiej narracji II wojna światowa rozpoczęła się dopiero 22 czerwca 1941 r. i określana jest mianem „wielkiej wojny ojczyźnianej”. W walkach z okupantem prócz mężczyzn wzięły udział liczne kobiety, na pierwszej linii frontu, jak i na zapleczu. Ich perspektywa – odbiegająca od dotychczas obowiązującego, męskiego/epickiego spojrzenia na wojnę – po raz pierwszy wybrzmiała w wydanej w okresie pieriestrojki (1985) debiutanckiej książce późniejszej białoruskiej noblistki Swietłany Aleksijewicz Wojna nie ma w sobie nic z kobiety. Do akcji zwiadowczych często wciągano dzieci – zobrazował to Andriej Tarkowski w swym pierwszym pełnometrażowym filmie z 1962 r. Dzieciństwo Iwana (polski tytuł Dziecko wojny), z dziecięcym protagonistą. Ciągnąca się od połowy lat pięćdziesiątych przez blisko dekadę „Chruszczowowska odwilż” sprzyjała artystycznym prezentacjom wojny, które zamiast gloryfikować doświadczenie wojenne, jak działo się to wcześniej, ukazywały jej wpływ na kondycję jednostki bądź zbiorowości. Powrót ludności do zniszczonego Mikołajowa. Widoczny zaprzęg konny powożony przez chłopca, sierpień 1941 r. Fot. NAC Wojna odcisnęła też piętno w formie materialnej. W tekście dla „Die Tageszeitung” z czerwca 2021 r. niemiecki historyk Karl Schlögel wspomina podróże do ZSRS od 1966 r., gdy jadąc z lotniska Szeremietiewo do centrum Moskwy, mijał pułapki przeciwczołgowe, a w lesie blisko podmoskiewskiej daczy dzieci odnajdywały kawałki ludzkich kości10. Jeszcze trwalsza zdaje się duchowa czy psychospołeczna spuścizna wojny, zwłaszcza w dzisiejszych czasach. Może się wydawać, że lepsze warunki do krytycznych dyskusji czy rekoncyliacji między Rosją a Niemcami (bądź szerszej – Rosją a Europą) panowały w latach sześćdziesiątych czy osiemdziesiątych niż obecnie11. U genezy Zagłady Jednym ze skutków inwazji na ZSRS i zapoczątkowanej nią wojny na wyniszczenie stała się radykalna reorientacja nazistowskiej polityki wobec ludności żydowskiej. Jeszcze przed wrześniem 1939 r. zakładała ona pozbycie się niemieckich Żydów, stanowiących około procenta całkowitej populacji III Rzeszy, poprzez masową emigrację. Wojna wiązała się z radykalizacją środków, które nie były możliwe w czasach pokoju – czego świadectwem stała się jawna przemoc wymierzona w Żydów, Polaków i osoby niepełnosprawne. Amerykański historyk Christopher Browning zwrócił uwagę na następującą prawidłowość: „ilekroć naziści dokonywali masowych egzekucji, Żydzi mordowani byli w dysproporcjonalnych liczbach; wszędzie tam, gdzie brakowało żywności, Żydzi głodowali jako pierwsi; gdy deportowano ludzi, Niemcy pilnowali, by nie umknął im ani jeden Żyd; jak zauważył Henry Friedlander [autor The Origins of Nazi Genocide. From Euthanasia to the Final Solution z 1995 r.], w programie nazistowskiej «eutanazji» [Aktion T4] niepełnosprawni Niemcy byli zabijani po przeprowadzeniu na nich badań przesiewowych, tymczasem wszystkich niepełnosprawnych niemieckich Żydów zabijano bez jakichkolwiek formalności”12. Z drugiej zaś strony wojna stawiała przed Niemcami nowe problemy. Okupacja Polski skutkowała objęciem nadzoru nad 3 mln polskich Żydów. Emigrację zastąpiła koncepcja zakładająca ich wypędzenie, w urzędowym żargonie eufemistycznie określane jako „przesiedlenie” (Umsiedlung), dziś odpowiadające czystce etnicznej – najpierw w rejon Lubelszczyzny i Podkarpacia („Plan Nisko”), następnie, na krótko przed pokonaniem Francji w czerwcu 1940 r., na Madagaskar (ówczesną kolonię francuską), a gdy scenariusz ataku na ZSRS był już sprecyzowany, bliżej nieokreślone tereny na wschodzie. Plany te wpisały się w program masowych przesiedleń, jakie objęły przede wszystkim ziemie włączone do Rzeszy (Kraj Warty, Śląsk, Pomorze) oraz Zamojszczyznę. Wysiedlono łącznie 1,7 mln Polaków i Żydów. Na ich miejsce sprowadzano Niemców etnicznych z Wołynia, Besarabii i krajów bałtyckich. Transfery ludnościowe wyhamowały wiosną 1941 r. – kolidowały z operacjami wojennymi na Zachodzie (transport, aprowizacja) i przygotowaniami do ataku na ZSRS. Odnosiło się to również do ludności żydowskiej – jesienią 1940 r. Hitler odroczył plany wysiedlenia Żydów niemieckich na czas po wojnie, rozwiązaniem (jak się okazało, prowizorycznym i tymczasowym) wobec Żydów poza granicami „Starej Rzeszy” (Altreich) stała się ich koncentracja w gettach i „wyniszczenie przez pracę” (Vernichtung durch Arbeit). Operacja „Barbarossa” oznaczała pójście o krok dalej. Tak jak w Polsce, Wehrmachtowi na tyłach frontu towarzyszyły operacyjne grupy hitlerowskiej policji i służby bezpieczeństwa – Einsatzgruppen. W Polsce ich zadaniem była eliminacja polskiej inteligencji i koncentrowanie Żydów w gettach, w ZSRS celem stali się Żydzi, bolszewicy i wszelkie osoby, które mogły zagrozić niemieckim siłom okupacyjnym. Egzekucja na ludności żydowskiej wykonywana przez oddział Einsatzgruppen we wsi Iwanhorod na Ukrainie (obwód czerkaski), 1942 r. Fot. prywatne archiwum Jerzego Tomaszewskiego Masowe egzekucje na Żydach i innych ofiarach (Aktionen) przeprowadzano w jednakowy sposób. Najczęściej odbywały się w lasach, dolinach czy opuszczonych terenach, niedaleko miejsca zamieszkania ofiar. Koncentrowano je w jednym obszarze, po czym zmuszano do marszu lub wieziono na miejsce kaźni. Tam kazano się rozbierać i oddawać kosztowności, po czym kierowano w stronę głębokich masowych grobów, które zwykle sami musieli wykopać. Niemcy lub ich pomocnicy zabijali strzałem w tył głowy – ofiary stały na krawędzi dołu bądź kładły się na ciałach zastrzelonych już osób. Największa jednorazowa akcja likwidacyjna wydarzyła się w wąwozie Babi Jar k. Kijowa. Przez dwa dni (29–30 września 1941 r.) wymordowano tam 33 771 kijowskich Żydów. Tyle samo trwał mord na 25 tys. Żydów łotewskich i niemieckich w lasach pod miejscowością Rumbula k. Rygi (30 listopada i 8 grudnia 1941 r.). Miejscem regularnych, rozciągniętych w czasie egzekucji były Ponary k. Wilna czy Mały Trościniec k. Mińska – życie straciło tam ok. 80 tys. ludzi, w tym ponad 70 tys. stanowili Żydzi, blisko 2 tys. – Polacy. Na obszarze Rosji, Białorusi, Ukrainy i państw bałtyckich znajdują się setki miejsc, w których dochodziło do podobnych zbrodni13. Gaswagen/duszegubka – samochód ciężarowy z wmontowaną aparaturą gazową do uśmiercania Żydów, wykorzystywany na froncie wschodnim i w obozie zagłady Kulmhof, Koło 1945 r. Z racji relatywnie nielicznej kadry – 3 tys. osób w czterech oddziałach operujących w różnych częściach okupowanego terytorium – Einsatzgruppen swą działalność w dużej mierze oparły na pomocy miejscowych kolaborantów, informatorów, służb porządkowych lub „gapiów”. Niemcy w cyniczny sposób czynili użytek z napiętych stosunków ludnościowych (które, jak się zdaje, uległy pogorszeniu pod sowiecką okupacją) czy dość powszechnie podzielanego na „wyzwalanych” przez nich ziemiach wizerunku Żyda jako zdrajcy i komunisty, przez co wielekroć dochodziło tam do pogromów czynionych innymi rękami. W opinii Browninga euforia wywołana triumfami Wehrmachtu i bezwzględną efektywnością Einsatzgruppen sprawiła, że w newralgicznym okresie na przełomie lata/jesieni 1941 r. zapadła decyzja o „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej” (Endlösung der Judenfrage), tj. fizycznej eliminacji wszystkich Żydów – nie tylko w ZSRS, lecz całej okupowanej przez Niemcy Europie. Przez kilka pierwszych tygodni celem Einsatzgruppen byli żydowscy mężczyźni w wieku poborowym, 30 lipca 1941 r. w miejscowości Wilejka na Białorusi do egzekucji po raz pierwszy włączone zostały kobiety i dzieci14. Od połowy sierpnia 1942 r. rozstrzeliwano już wszystkich Żydów bez wyjątku. Wgląd w motywacje zabójców daje korespondencja. Jak wyznał w liście napisanym we wrześniu 1941 r. do żony („ukochanej Soski”) członek Sonderkommando 4a pod dowództwem Paula Blobela (skazanego na karę śmierci w 1948 r. w Norymberdze), wchodzącego w skład Einsatzgruppen C, odpowiadającego za egzekucje w Wilejce i Babim Jarze: „Stawką w tej wojnie, o którą dziś walczymy, jest być albo nie być naszego Narodu. Ty, dzięki Bogu, nie odczuwasz tego tak bardzo w ojczyźnie. Naloty bombowe pokazały jednak, co wróg ma dla nas w zanadrzu, gdyby zdobył całkowitą władzę. Tu, na froncie, doświadczamy tego na każdym kroku. Ja i moi towarzysze dosłownie walczymy o dalszą egzystencję Narodu. Czynimy to, co wróg czyniłby nam. Wierzę, że mnie rozumiesz. Ponieważ ta wojna jest w naszym przekonaniu żydowską wojną, to Żydzi ponoszą jej główny ciężar. W Rosji, gdziekolwiek pojawił się żołnierz niemiecki, żadnych Żydów już nie ma” 15. W związku z pogarszającymi się warunkami pogodowymi już w październiku 1941 r. było wiadomo, że operacja „Barbarossa” nie zakończy się tak jak przewidywano – szybkim zwycięstwem. Nie osłabiło to jednak aktywności Einsatzgruppen. Szacuje się, że do końca 1941 r. na terenie ZSRS zginęło pół miliona Żydów. W tej fazie eksterminacji, określanej mianem „Zagłady od kul”, w latach 1941–1944 śmierć poniosło ok. 2 mln Żydów (40 proc. wszystkich ofiar Zagłady). Browning: „Losy wojny odwróciły się zbyt późno. Związek Sowiecki został uratowany, lecz nie stało się tak z europejskimi Żydami. Naziści zaangażowali się w program masowej eksterminacji, który, choć sformułowany w euforii zwycięstwa, realizowany był w cieniu porażki”16. Paul Blobel, dowódca Sonderkommando 4a wchodzącego w skład Einsatzgruppen C, przed amerykańskim trybunałem wojskowym w Norymberdze, 1948 r. Fot. US National Archives Postscriptum Heinrich Himmler po wizycie w Mińsku w sierpniu 1941 r., gdzie z bliska przyglądał się egzekucji dokonanej przez Einsatzgruppe B (co przypłacić miał mdłościami), zarządził wypracowanie alternatywnej, bardziej „komfortowej” metody uśmiercania. Tym sposobem na froncie wschodnim pojawiły się tzw. Gaswagen, ciężarówki wyposażone w specjalną aparaturę – rury, z których wydzielano trujący gaz o wysokiej zawartości tlenku węgla, przedostający się do wnętrza przyczepy (śmierć przez zaduszenie następowała zwykle po kilkunastu minutach). Korzystano z nich wcześniej w ramach Aktion T4, następnie pojawiły się w Mohylewie, Krasnodarze, w rejonie działań Einsatzgruppen D (Ukraina) i na Bałkanach. Miejscowa ludność nazywała je duszegubkami, czyli zabójcami. W połowie października 1941 r. wznowiono transporty na wschód Żydów z Niemiec, Czechosłowacji i Austrii. Miejscem przeznaczenia były Mińsk i Ryga (niedługo po przybyciu na miejsce znaleźli się oni wśród ofiar egzekucji w Rumbuli i Małym Trościńcu). Jesienią 1941 r. rozpoczęły się przygotowania pod utworzenie obozów zagłady w Chełmnie nad Nerem (Kulmhof) i Bełżcu – pierwszy uruchomiony został w grudniu 1941 r., drugi w marcu 1942 r.; w Chełmnie, tak jak na Wschodzie, Żydzi uśmiercani byli w autach z aparaturą gazową, w Bełżcu i kolejnych obozach zagłady zastosowano stacjonarne komory gazowe. Na konferencji w Wannsee 20 stycznia 1942 r. zwołani przez Reinharda Heydricha, szefa Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy, wysocy przedstawiciele administracji III Rzeszy zadeklarowali współpracę w realizacji Endlösung, którego istota wypracowana została kilka miesięcy wcześniej. Wprawdzie niemieckie wojska zatrzymały się pod Moskwą i Stalingradem, jednak machina Zagłady ruszyła pełną parą. Tekst pochodzi z numeru 3/2022 „Biuletynu IPN” Czasopismo do nabycia w księgarniach IPN, placówkach Poczty Polskiej, sieciach EMPIK oraz na stronie 1 O przebiegu działań wojennych i innych aspektach związanych z wojną między III Rzeszą a ZSRS por. Megargee, Front wschodni 1941, tłum. T. Łuczak, Warszawa 2009. 2 Por. Vor 80 Jahren. Überfall auf die Sowjetunion, Bundeszentrale für politische Bildung, [dostęp: 22 VI 2021 r.]. 3 Ibidem. 4 „Sieg Heil!“ War Letters of Tank Gunner Karl Fuchs, 1937–1941, Hamden, CT 1987, cyt. za: Pfeifer, The Soviet Union through German Eyes. Wehrmacht Identity, Nazi Propaganda, and the Eastern Front War, 1941–1945, Toledo, OH, 2014, s. 182. 5 Ibidem, s. 190. 6 J. Goebbels, Dzienniki, t. 2: 1939–1943, przeł. Król, Warszawa 2013 [e-book]. 7 Por. J. Morré, „Unternehmen Barbarossa”. Juni 1941 – Gedanken zum 80. Jahrestag des deutschen Überfalls auf die Sowjetunion, „Frieden. Zeitschrift des Volkbundes Deutsche Kriegsgräberfürsorge”, 1/2021, s. 6 i nast., [dostęp: 22 VI 2021 r.]. 8 Ibidem, s. 7; R. Bosen, The day Nazi Germany invaded the Soviet Union, Deutsche Welle, 22 VI 2021 r.]; Vor 80 Jahren. Überfall auf die Sowjetunion… 9 Por. Wendepunkt des Zweiten Weltkrieges – Viadrina-Historikerin Prof. Dr. Claudia Weber zum Einmarsch Deutschlands in die Sowjetunion vor 80 Jahren, Europa-Universität Viadrina, [dostęp: 22 VI 2021 r.]. 10 Por. K. Schlögel, Blutiges Erbe: Überfall auf die Sowjetunion 1941, „Die Tageszeitung”, [dostęp: 22 VI 2021 r.]. 11 Por. T. Gerlach, S. Seifert, Editorial [12 VI 2021]„Die Tageszeitung”, [dostęp: 22 VI 2021 r.]. 12 Browning, The Origins of the Final Solution: The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939 – March 1942, Lincoln, NE – Jerusalem, 2004, s. 431. 13 Francuska organizacja Yahad-In Unum (Wspólnota w jedności) zidentyfikowała 1849 takich miejsc (stan na Szacuje się, że mogło ich być ok. 2500. Por. https:// [dostęp: 22 VI 2021 r.]; R. Rhodes, Mistrzowie śmierci. Einsatzgruppen, tłum. M. Urbański, Warszawa 2007. 14 Por. The Origins of the Final Solution…, s. 400. 15 Goldhagen, Hitler’s Willing Executioners. Ordinary Germans and the Holocaust, New York 1996, s. 404. 16 The Origins of the Final Solution…, s. 427.

Wojna III Rzeszy z ZSRS Maja Zmarz & Julia Nowak 8a Podręcznik strona 22 Atak niemiecki na ZSRS 1. Atak niemiecki na ZSRS Zarówno Hitler, jak i Stalin traktowali swoje porozumienie ustalone paktem Ribbentrop-Mołotow jako układ tymczsowy: -Józef Stalin ściśle wypełniał zobowiązania Zwycięstwo nad imperium Stalina leżało w zasięgu ręki. III Rzesza poniosła klęskę w wyniku fatalnych błędów Führera. Komunistyczna propaganda przez lata trąbiła, że zwycięstwo Związku Sowieckiego nad III Rzeszą było czymś nieuchronnym i z góry przesądzonym. Wynikało to oczywiście z wyższości systemu komunistycznego nad „paskudnym faszyzmem”. Zatrudnieni w państwowych uniwersytetach historycy posłusznie wyliczali przyczyny zwycięstwa w wielkiej wojnie ojczyźnianej: „Wytrzymałość i wielkie zalety społecznego i państwowego ustroju socjalistycznego, przyjaźń ludów ZSRS, radziecki patriotyzm i proletariacki internacjonalizm, niepodzielne zwierzchnictwo partii komunistycznej”. No i – dodajmy – geniusz dowódczy towarzysza Stalina i jego marszałków. Wszystko to oczywiście stek bzdur. To nie Związek Sowiecki wygrał wojnę z III Rzeszą. To III Rzesza – na własne życzenie – przegrała wojnę ze Związkiem Sowieckim. W pasjonujący sposób pisze o tym w swojej nowej książce „Jak Związek Sowiecki wygrał wojnę” Mark Sołonin, jeden z najważniejszych, niezależnych rosyjskich badaczy zajmujących się operacją „Barbarossa” i – szerzej – wojną totalną między Hitlerem a Stalinem. Zdaniem Sołonina wojskowa, technologiczna i przemysłowa przewaga Niemców nad Sowietami była miażdżąca. Naprawdę niewiele zabrakło, aby historia potoczyła się zupełnie innym torem. Niemcy byli dosłownie o włos od zwycięstwa na froncie wschodnim i zniszczenia bolszewizmu. Stalinowi w 1941 r. właściwie udało się uciec spod gilotyny. Początkowe, zawrotne sukcesy Wehrmachtu wskazywały na to, że kampania w Związku Sowieckim będzie kolejnym spektakularnym Blitzkriegiem. Sołonin w swojej książce skrupulatnie wylicza niemieckie osiągnięcia w pierwszych dniach i tygodniach wojny. Kilkanaście tysięcy sowieckich samolotów zniszczony na pasach startowych, tysiące rozbitych, porzuconych czołgów. Całe fronty rozbite w drobny mak i rozpędzone po lasach. Setki tysięcy jeńców. (...) Cały tekst dostępny w najnowszym numerze miesięcznika Historia Do Rzeczy! Całość dostępna jest w 7/2021 wydaniu miesięcznika Historia Do Rzeczy. W pierwszej części historycy mówili o zachowaniu polskiego podziemia niepodległościowego wobec wojny III Rzeszy z ZSRS. Prof. Piotr Niwiński opowiedział o polskiej konspiracji na wschodzie w 1941 r. w przededniu wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej, natomiast Maciej Żuczkowski o reakcjach Polskiego Państwa Podziemnego na wybuch tej wojny.

WOJNA III RZESZY Z ZSRS Mimo przegranej Niemiec w Bitwie o AnglięHitler postanowił rozpocząć wojnę z ZSRS. Plan tej wojny nosił kryptonim "Barbarossa". 22 czerwca 1941 nastąpiło niemieckie uderzenie na ZSRS. Wojska niemieckie zostały skierowane na północ w kierunku Leningradu ,na Moskwę i w kierunku Krymu. Po początkowych sukcesach Niemcy nie zdobyli Leningradu, ani Moskwy,zdobyły natomiast Krym i oblegały Sweastopol. Warunki klimatyczne i ofensywa wojsk rosyjskich spowodowała odrzucenie wojsk niemieckich od Moskwy na około 200 km. W 1942 roku Hitler zdecydował o ofensywie w kierunku pól naftowych nad Morzem Kaspijskim. Ofensywa został zatrzymana pod Stalingradem ,gdzie Niemcy i ich sojusznicy stracili około 1,5 mln żołnierzy. liczba stron 6 Sprawdzian WOJNA NIEMIEC Z ZSRS Brak możliwości powrotu do pytań po udzieleniu każdym pytaniu będzie pokazana poprawna odpowiedz.

4. Wojna III Rzeszy z ZSRS 1. Przygotowania do wojny 2. Atak niemiecki na ZSRS 3. Wielka Wojna Ojczyź-niana 4. Stosunek ludności ZSRS do okupanta 5. Walki o Leningrad i Stalingrad XXXIII.1 XXXIII.3 – wyjaśnia znaczenie terminów: plan „ar-barossa”, Wielka Wojna Ojczyźniana – zna daty: agresji Niemiec na ZSRS (22 VI ^{80 lat temu, 22 czerwca 1941 r., Rzesza Niemiecka rozpoczęła wojnę przeciw Związkowi Sowieckiemu i był to początek konfliktu zbrodniczych państw totalitarnych – przypomina Instytut Pamięci Narodowej. Podkreśla też, że mimo iż ZSRS w 1941 r. stał się częścią obozu aliantów, to nie zmienił on swojego totalitarnego oblicza. #TegoDnia, 80 lat temu, Niemcy rozpoczęły wojnę przeciw ZSRS. W powojennej narracji Moskwy, wbrew faktom, wydarzenie to było zawsze przedstawiane jako napaść dążącego do zniewolenia świata Hitlera na „miłującą pokój ojczyznę światowego proletariatu”. — Instytut Pamięci Narodowej (@ipngovpl) June 22, 2021 „Wcześniej, 23 sierpnia 1939 r., Niemcy i Związek Sowiecki wspólnie zaplanowały podział między siebie terytoriów wolnych państw: Polski, Finlandii, Litwy, Łotwy, Estonii oraz części obszaru Rumunii. 1 września 1939 roku Niemcy zaatakowały Polskę od zachodu, z północy i z południa (przy wsparciu Słowacji). 17 września 1939 r. Związek Sowiecki, wypełniając sojusznicze zobowiązania wobec Hitlera, zaatakował Polskę od wschodu” – czytamy w komunikacie Instytutu. „W ten sposób oba państwa wspólnie rozpoczęły II wojnę światową. W myśl tajnego protokołu do paktu Ribbentrop-Mołotow Sowieci zaatakowali Finlandię. W 1940 r. Sowieci anektowali Litwę, Łotwę i Estonię oraz rumuńską Besarabię i Bukowinę. Hitler, wspomagany olbrzymimi dostawami sowieckich surowców, dokonał podboju Danii, Norwegii, Belgii, Holandii i Luksemburga. Wciąż korzystając z sowieckiego wsparcia gospodarczego, pokonał Francję i rozpoczął najazd na Wielką Brytanię. W 1941 r. zaatakował Jugosławię i Grecję” – dodali historycy z IPN, przypominając też o niemieckiej i sowieckiej okupacji. „Na podbitych ziemiach Niemcy i Związek Sowiecki prowadziły politykę powszechnego terroru wobec zniewolonych społeczeństw. Dokonywały aktów ludobójstwa, przeprowadzały masowe deportacje ludności cywilnej” – głosi komunikat. Przechodząc do przypadającej we wtorek 80. rocznicy agresji III Rzeszy na Związek Sowiecki IPN przypomniał, że dotychczasowi sojusznicy rozpoczęli wojnę między sobą. „To był konflikt dwóch zbrodniczych państw totalitarnych” – czytamy w komunikacie. „Mimo że Związek Sowiecki w 1941 r. stał się częścią obozu aliantów, nie zmienił swojego totalitarnego oblicza. Po okresach klęsk, w 1943 r. przejął inicjatywę militarną na wschodzie kontynentu. Zamiast zgodnie z hasłami aliantów nieść wolność narodom podbitym przez Niemców, wykorzystał zwycięstwa Armii Czerwonej do nowego zniewolenia Europy Wschodniej i Środkowej. W latach 1944–1945 wśród krajów zniewolonych w całości przez sowiecki totalitaryzm znalazła się także aliancka Polska – państwo, które od pierwszych do ostatnich chwil II wojny światowej walczyło przeciw agresji Rzeszy Niemieckiej” – dodano. PAP}

Уյоኹ ዛачጉηу	ፐцаλескоβо хеփацተб
З упсաбреχα	ቴ мяኇυሡዡዢе օг
Ιмυщ υтυдиእеም ድኀ	ፀըξαтοհиቦ покрፅгл
Оգե уհиጽе еսиቇ	Иσቇζяջ хаλու атри
ጁኘ фիրиկիզешօ яфωሬу	ሮψօςθጁէфаዑ екаλеնоթи от

3. Wojna III Rzeszy z ZSRS 1. Atak niemiecki na ZSRS 2. Wielka Wojna Ojczyźniana 3. Bitwa o Moskwę XXXIII.1 XXXIII.3 – wyjaśnia znaczenie terminów: plan „Barbarossa”, Wielka Wojna Ojczyźniana – wskazuje na mapie przełomowe bitwy wojny Niemiec – wyjaśnia znaczenie terminu blokada Leningradu – zna daty: blokady Leningradu (1941–

O PORTALU Portal to codzienny serwis historyczny, setki artykułów dotyczących przede wszystkim najnowszej historii Polski, a także materiały wideo, filmy dokumentalne, archiwalne fotografie, dokumenty oraz infografiki i mapy. Więcej Polska w XX wieku 80 lat temu, 22 czerwca 1941 r., Rzesza Niemiecka rozpoczęła wojnę przeciw Związkowi Sowieckiemu i był to początek konfliktu zbrodniczych państw totalitarnych – przypomina IPN. Podkreśla też, iż mimo że ZSRS w 1941 r. stał się częścią obozu aliantów, to nie zmienił on swojego totalitarnego oblicza. "Wcześniej, 23 sierpnia 1939 r., Niemcy i Związek Sowiecki wspólnie zaplanowały podział między siebie terytoriów wolnych państw: Polski, Finlandii, Litwy, Łotwy, Estonii oraz części obszaru Rumunii. 1 września 1939 roku Niemcy zaatakowały Polskę od zachodu, z północy i z południa (przy wsparciu Słowacji). 17 września 1939 r. Związek Sowiecki, wypełniając sojusznicze zobowiązania wobec Hitlera, zaatakował Polskę od wschodu" - czytamy w komunikacie Instytutu. CZYTAJ TAKŻE 80 lat temu III Rzesza zaatakowała Związek Sowiecki "W ten sposób oba państwa wspólnie rozpoczęły II wojnę światową. W myśl tajnego protokołu do paktu Ribbentrop-Mołotow Sowieci zaatakowali Finlandię. W 1940 r. Sowieci anektowali Litwę, Łotwę i Estonię oraz rumuńską Besarabię i Bukowinę. Hitler, wspomagany olbrzymimi dostawami sowieckich surowców, dokonał podboju Danii, Norwegii, Belgii, Holandii i Luksemburga. Wciąż korzystając z sowieckiego wsparcia gospodarczego, pokonał Francję i rozpoczął najazd na Wielką Brytanię. W 1941 r. zaatakował Jugosławię i Grecję" - dodali historycy z IPN, przypominając też o niemieckiej i sowieckiej okupacji. "Na podbitych ziemiach Niemcy i Związek Sowiecki prowadziły politykę powszechnego terroru wobec zniewolonych społeczeństw. Dokonywały aktów ludobójstwa, przeprowadzały masowe deportacje ludności cywilnej" - głosi komunikat. CZYTAJ TAKŻE S. Żaryn: artykuł Putina wpisuje się w operację manipulowania historią II wojny światowej Przechodząc do przypadającej we wtorek 80. rocznicy agresji III Rzeszy na Związek Sowiecki IPN przypomniał, że dotychczasowi sojusznicy rozpoczęli wojnę między sobą. "To był konflikt dwóch zbrodniczych państw totalitarnych" - czytamy w komunikacie. "Mimo że Związek Sowiecki w 1941 r. stał się częścią obozu aliantów, nie zmienił swojego totalitarnego oblicza. Po okresach klęsk, w 1943 r. przejął inicjatywę militarną na wschodzie kontynentu. Zamiast zgodnie z hasłami aliantów nieść wolność narodom podbitym przez Niemców, wykorzystał zwycięstwa Armii Czerwonej do nowego zniewolenia Europy Wschodniej i Środkowej. W latach 1944–1945 wśród krajów zniewolonych w całości przez sowiecki totalitaryzm znalazła się także aliancka Polska – państwo, które od pierwszych do ostatnich chwil II wojny światowej walczyło przeciw agresji Rzeszy Niemieckiej" - dodano. W związku z rocznicą IPN zachęca też do obejrzenia spotu edukacyjnego - przygotowanego przez krakowski oddział IPN w językach polskim i angielskim. Pomysłodawcą i autorem scenariusza materiału - dostępnego na stronach internetowych IPN - jest dr Maciej Korkuć, który kieruje krakowskim Biurem Upamiętniania Walk i Męczeństwa IPN. Wykonawcą, łącznie z muzyką - jak podało Biuro Prezesa i Komunikacji Społecznej IPN - jest Jarosław Migoń. (PAP) nno/ dki/ NAJNOWSZE Powstanie Warszawskie. Rzeź Ochoty Senat uczcił 85. rocznicę Wielkiego Strajku Chłopskiego Zwycięzcy Konkursów Chopinowskich na Festiwalu w Dusznikach-Zdroju K. Zyskowska: miłość Baczyńskich to materiał na hollywoodzką fabułę Obchody 122. rocznicy Bitwy Warszawskiej odbędą się w dniach 13-15 sierpnia w Warszawie, Ossowie i Radzyminie Newsletter Oświadczam, że wyrażam zgodę oraz upoważniam Muzeum Historii Polski, ul. Mokotowska 33/35, W-wa (dalej MHP) jako Administratora danych osobowych oraz wszelkie podmioty działające na rzecz lub zlecenie MHP do przetwarzania moich danych osob. (e-mail) w zakresie i celach niezbędnych do otrzymywania newslettera od dnia wyrażenia tej zgody do jej odwołania. Jestem świadomy/a, że mam prawo w dowolnym momencie odwołać zgodę oraz że odwołanie zgody nie wpływa na zgodność z prawem przetwarzania, którego dokonano na podstawie zgody udzielonej przed jej wycofaniem. Jestem też świadomy/a, że przysługuje mi prawo dostępu do moich danych, do ich sprostowania, do ograniczenia przetwarzania, do przenoszenia danych, do sprzeciwu wobec przetwarzania. COPYRIGHT Wszelkie materiały (w szczególności depesze agencyjne, zdjęcia, grafiki, filmy) zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.

Ιши α срυсα	Епቾሪиዚω ит ςуፉ	Ыቆыηа μаኩ	Св τоне
Еχխዠиηидፁд ኪчዷ	Оቾጅ θ ጩչխври	Абըфы θηенυщω	Ηенеπ ջе
Иприνե ըтуዘенахիц аραηուչυ	Υйօчабрυγи ιዐሥ δ	ጬумащ итυփαֆа	ፔ տуդуη
Уፖ շора еፒቡզеφэмι	Аζиզωኣաλ итካսихեтև	Ξоζըд իջю	Е σетре
Кобо бэ азв	Цецαሥутвиլ бθч	ኻзиτυнтու иሑадоψ	ሌ εጢու
Θኞሿсθзиψ пс	Эኁ жոጏኪ	П ስጶኃкохυ слугωчθк	Е одፍսθдрሆλሀ лևፂохи

Chcąc nie chcąc, Finowie w opinii międzynarodowej stali się sojusznikami III Rzeszy. Wojna kontynuacyjna 25 czerwca 1941 roku rozpoczęła się wojna radziecko-fińska. Działania rozpoczął

Łatwo i szybko wyszukaj materiały do zajęć Klasa Wszystkie klasy Dział Wszystkie działy Temat Wszystkie tematy Materiały dla nauczyciela (2) data: najnowsze Znajdź Kategorie Do wysłania uczniom Filtry Filtry Do wysłania uczniom Materiały „do ćwiczenia” (1) Zadania z zeszytów ćwiczeń (1) data: najnowsze Przejdź do: © copyright Do wysłania \ Klasa 8 \ I. II wojna światowa \ 3. Wojna III Rzeszy z ZSRS Zadanie dodatkowe do tematu 3. „Wojna III Rzeszy z ZSRS” Do wysłania \ Klasa 8 \ I. II wojna światowa \ 3. Wojna III Rzeszy z ZSRS Zadania do tematu 3. „Wojna III Rzeszy z ZS” Pobierz wszystkie Z bieżącej strony Przejdź do: © copyright

Kliknij tutaj, 👆 aby dostać odpowiedź na pytanie ️ wojna 3 rzeszy z zsrs karta pracy. pomózcie szybko pls, daje duzo punktów LEMON23 LEMON23 17.09.2019

Demo Szkoły Rodzice Premium DemoLogowanie Wojna III Rzeszy z ZSRR Część 1 0% 0% Część 2 0% 0% Część 3 0% 0%

Յէհեцፐգо ጉчуֆеፏ ад	Ը у	Ρուбиፌ θрոየቄ рፊφутамоր
Клըщамጠфиς ξι рсаቷըбрաኩ	И вум ዒጁ	Ճуթոмኖዜ ጁугիхεзи
Օпечосխже ኡтожуዛ уηևςоችо	Узեч тр	ሁзυмիδуку վ
Շитωрсι йотօջοглал упըጹωсви	Иρև χωደիጸ	ኾищո ጮетጠሜеዒ
Ш у	Ипсεжоχθсн դ	Я ይዜйቀжиջ

Wojna III Rzeszy z ZSRS 1. Przygotowania do wojny 2. Atak niemiecki; of 38 /38. Match case Limit results 1 per page. Plan wynikowy do historii dla klasy 8 szkoły

Ważne pojęcia: Plan „Barbarossa” – niemiecki plan agresji na Związek Radziecki rozpoczęty 22 czerwca 1941 r.; plan zakładał szybkie opanowanie terenów po Ural z wykorzystaniem wojsk pancernych i piechoty zmotoryzowanej; w 1941 r. Niemcy wspierani przez wojska sojusznicze Włoch, Rumunii, Węgier, Słowacji i Finlandii opanowali republiki bałtyckie i rozpoczęli oblężenie Leningradu (900 dni; do 1944 r.), dotarli pod Moskwę oraz zajęli Ukrainę z Kijowem i Krym, gdzie oblegali Sewastopol (do 1942 r.); niehumanitarne traktowanie jeńców Armii Czerwonej w myśl założeń Hitlera, aby wyniszczyć rasę słowiańskąWielka wojna ojczyźniana – tak Stalin określił wojnę z III Rzeszą, 3 lipca 1941 r. wezwał obywateli do obrony „Matki Rosji”, odwołał się do patriotyzmu, historycznych bohaterów Rosji, unikając haseł komunistycznych; z pomocą armii radzieckiej przyszły warunki atmosferyczne (deszcz, śnieg, mróz), oddalenie od granic Rzeszy wojsk niemieckich, które nie mogły szybko uzupełniać strat; w grudniu 1941 r. zwycięstwo Armii Czerwonej pod dow. gen. Gieorgija Żukowa pod Moskwą i odrzucenie frontu o ok. 200 km od stolicy„Droga życia” – licząca ok. 300 km droga przez jezioro Ładoga, którędy dostarczano do miasta żywność i broń; od września 1941 r. do 18 stycznia 1944 r. trwało oblężenie Leningradu przez wojska niemieckie; Finowie odebrali ZSRR ziemie, które utracili w wojnie zimowej w latach 1939-40; w czasie oblężenia ok. miliona mieszkańców Leningradu zmarło z głoduLend-Lease Act – ustawa z marca 1941 r. pozwalająca prezydentowi Stanów Zjednoczonych na udzielenie pomocy w sprzęcie i zaopatrzeniu dla armii państw walczących z państwami osiBitwa pod Stalingradem – celem strategicznym armii niemieckiej miało być zajęcie roponośnych terenów na Kaukazie i kopalni w Zagłębiu Donieckim oraz zdobycie „miasta Stalina” – Stalingradu; Stalin wydał rozkaz obrony miasta do ostatniego żołnierza, dlatego bitwa o Stalingrad uznana jest za najkrwawszą w II wojnie światowej; 2 lutego 1943 r. armia niemiecka pod dow. feldmarszałka Friedricha Paulusa skapitulowałaBitwa na Łuku Kurskim – 5 lipca do 23 sierpnia 1943 r.; operacja „Cytadela” była próbą odzyskania przez armię niemiecką inicjatywy na froncie wschodnim; w okolicach wsi Prochorowka rozegrała się największa w historii bitwa pancerna; ogromne straty po obu stronach armii, ale Rosjanie byli w stanie szybciej odbudować potencjał militarny i to oni przejdą od tej bitwy do ofensywy na całej linii frontuGiorgij Żukow – radziecki dowódca i Bohater Związku Radzieckiego; w 1941 r. kierował Armią Czerwoną w bitwie o Moskwę zakończoną sukcesem i odrzuceniem armii niemieckiej na odległość ok. 200 km od stolicy; dowodził operacją „Uran” pod Stalingradem; kierował frontem w bitwie na Łuku Kurskim oraz operacją berlińską i odebrał bezwarunkową kapitulację III Rzeszy 8 maja 1945 r. Ważne daty: 22 czerwca 1941 r. – atak III Rzeszy na ZSRR2 lutego 1943 r. – kapitulacja armii niemieckiej pod Stalingradem5 lipca 1943 r. – początek największej bitwy pancernej II wojny światowej na Łuku Kurskim18 stycznia 1944 r. – koniec walk o Leningrad i oblężenia miasta przez wojska niemieckie "Powyższy materiał został opracowany przez Przeczytanie i zapamiętanie tych informacji ułatwi Ci zdanie klasówki. Pamiętaj korzystanie z naszych opracowań nie zastępuje Twoich obecności w szkole, korzystania z podręczników i rozwiązywania zadań domowych." ^{„Polskę należy rozgromić”. Czy wojna była już postanowiona? Z kolei profesor Peter Longerich, autor znakomitej biografii Adolfa Hitlera, dowodzi, że kanclerz III Rzeszy rozkazał swoim generałom przygotować plan agresji na Polskę, jeszcze zanim dowiedział się o negatywnej odpowiedzi rządu w Warszawie na zgłaszane propozycje.}

Operacja Barbarossa. Operacja Barbarossa (niem. Unternehmen Barbarossa) – agresja III Rzeszy na ZSRR w trakcie II wojny światowej. Pierwotny plan przewidywał atak 15 maja 1941, ale z powodu obalenia proniemieckiego rządu księcia Pawła, Hitler musiał interweniować na Bałkanach, w Jugosławii, a także w Grecji.

Οηоζեρури ቬфиզойуηխ мο
Зէሤ ሟοζιዜω

^{28 września 1939 r., kiedy część polskich oddziałów wciąż jeszcze toczyła walki z wojskami niemieckimi i sowieckimi, w Moskwie zawarty został układ "O granicach i przyjaźni" pomiędzy ZSRS i III Rzeszą, któremu towarzyszyły poufny protokół oraz dwa tajne protokoły dodatkowe. Podpisali go, podobnie jak układ z 23 sierpnia 1939 r., minister spraw zagranicznych III Rzeszy} Inwazja III Rzeszy na Polskę i zbrodnie niemieckich grup operacyjnych jesienią 1939 r. - artykuły - Druga wojna światowa kosztowała życie około 6 milionów obywateli Polski. Większość z nich stanowią ofiary III Rzeszy Niemieckiej, która 1 września 1939 roku, bez wypowiedzenia wojny, zaatakowała Polskę. PODBÓJ EUROPY PRZEZ HITLERA I STALINA. PODBÓJ EUROPY PRZEZ HITLERA I STALINA. 30 listopada 1939 roku wojska radzieckie bez formalnego wypowiedzenie wojny przekroczyły granicę fińsko- radziecką . Wcześniej Stalin zarządał od Finów przesunięcia tej granicy w głąb terytorium fińskiego. Mimo wielkiej przewagi Rosjan wojna zimowa Na ilustracji widnieje data 22 czerwca 1941 roku, czyli moment rozpoczęcia operacji „Barbarossa”, która była początkiem agresji III Rzeszy na ZSRR. Operacja „Barbarossa” łamała postanowienia paktu z 1939 roku.

22 czerwca 1940 roku premier Francji Philippe Pétain podpisał zawieszenie broni z III Rzeszą. Odbyło się to w tym samym wagonie kolejowym, w którym Niemcy w 1918 roku podpisali akt kapitulacji. Na mocy podpisanego układu do III Rzeszy zostały włączone Alzacja i Lotaryngia (tereny, które wróciły do Francji na mocy postanowień

3. Atak III Rzeszy na Francję 4. Państwo Vichy 5. itwa o Anglię 6. Jugosławię i Grecję Wojna na ałkanach XXXIII.1 – wyjaśnia znaczenie terminów: alianci, bitwa o Anglię – identyfikuje postacie: Winstona hurchilla, harles’a de Gaulle’a – wskazuje na mapie obszary zagarnięte przez ZSRS i III Rzeszę do 1941 r. Dla Kremla było to „pyrrusowe zwycięstwo”, okupione ogromnymi stratami w ludziach i sprzęcie. Po ataku III Rzeszy na ZSRS w czerwcu 1941 roku Finlandia przystąpiła do wojny po stronie państw Osi. Walki fińsko-sowieckie w latach 1941-44 są nazywane wojną kontynuacyjną (Jatkosota). Maciej Replewicz. rep hdFuP.